Emocje samoświadomosciowe (uwewnętrznione)
- Pojawiają się w późniejszym okresie rozwoju
- Są wynikiem złożonych procesów poznawczych, którą osią jest pojęcie Ja
- Nie można ich opisać obserwując specyficzny zespół ruchów mięsni mimicznych, Konieczn jest tu raczej obserwacja ruchów ciała
- Nie ma określonych czynników wyzwalających te emocje
- Należą do nich: zażenowanie, duma, wstyd, poczucie winy.
Teoria poznawczo-atrybucyjna
Model ewaluacyjnych emocji samoświadomościowych Lewisa oprócz komponentu poznawczego, ma również komponent atrybucyjny. Psycholog ten uważa, że treść naszych emocji samoświadomościowych w dużej mierze zależy od rodzaju dokonywanych atrybucji. Sukces lub porażka w odniesieniu do norm, standardów i celów powoduje wysłanie sygnału do „Ja”, czego wynikiem jest autorefleksja prowadząca do autoatrybucji. Innymi słowy, nasze zachowanie oceniamy w kontekście własnych standardów i celów, co prowadzi do oceny na wymiarze sukces-porażka. Następnym etapem jest dokonanie autoatrybucji. Atrybucja ta zachodzi na dwóch wymiarach. Po pierwsze, na wymiarze autoatrybucji wewnętrznej vs. zewnętrznej (mój sukces/porażka wynikała z mojego wysiłku/cech vs. sytuacji). Dla wzbudzenia specyficznych emocji samoświadomościowych bardziej istotny jest drugi wymiar dokonywanych autoatrybucji: atrybucje całościowe vs. częściowe. Dokonując autoatrybucji całościowych skupiamy się na samym sobie (naszym „Ja”), a nie na naszych czynach, dlatego ten rodzaj autoatrybucji można nazwać autoatrybucją charakterologiczną. Autoatrybucje szczegółowe oznaczają skupienie się na konkretnym zachowaniu w określonej sytuacji (autoatrybucje behawioralne).
Uwzględniając dwa wymiary: autoatrybucje całościową vs. częściową oraz ocenę poznawczą własnego zachowania w kategoriach sukces – porażka model opisuje cztery ewaluacyjne emocje samoświadomościowe: związane z sukcesem dumę i pychę oraz związane z porażką wstyd i poczucie winy.
Wstyd w teorii tego psychologa jest emocją destruktywną. Oznacza całościową negatywną autoatrybucję i łączy się z pragnieniem ukrycia się, zniknięcia lub śmierci. Skutkuje poważnym zaburzeniem funkcjonowania, jego fizycznym objawem ma być skulenie ciała, pochylenie głowy. Przy wstydzie następuje pomieszanie podmiotu przeżywającego emocję i przedmiotu tej emocji. Przedmiotem i podmiotem jest tutaj samo „Ja”. Psycholog ten zastrzega, że wstydu nie wywołuje sytuacja, ale szczególna interpretacja zdarzenia i może go wywoływać porażka zarówno prywatna jak i publiczna.
Poczucie winy wywołuje natomiast porażka w realizacji standardów i celów przy koncentracji na określonych cechach i działaniach które doprowadziły do niepowodzenia. Uwaga skupiona jest tutaj nie na „Ja”, ale na czynach i zachowaniach. W tym przypadku podmiot oddzielony jest od przedmiotu emocji, człowiek skupia się na tym co określone, dlatego może łatwo wyjść z tego stanu dzięki działaniom. Poczucie winy jest emocją mniej intensywną niż wstyd i wiąże się nieodłącznie z zachowaniami naprawczymi. Towarzyszy mu też odmienna postawa ciała, chociaż Lewis nie precyzuje jak według niego wygląda pantomimika osoby przeżywającej poczucie winy. Autor koncepcji traktuje poczucie winy jako emocję pozbawioną cech destrukcyjnych, chociaż twierdzi, że jeśli osoba odczuwająca winę nie podejmie się działań naprawczych, poczucie winy może zamienić się we wstyd.
Psycholog w swej koncepcji sugeruje, że wstyd jest emocją nieprzystosowawczą, destruktywną, związaną z całościową negatywną oceną siebie, charakterystyczną dla zaburzeń emocjonalnych. W porównaniu z nią poczucie winy jest emocją mniej intensywną, konstruktywną, przystosowawczą i prowadzącą do społecznie pożądanych zachowań (zadośćuczynienia).
Pycha – to przesadna duma lub pewność siebie, często prowadząca do negatywnych konsekwencji. Jest przykładem próżności, tego, czego ludzie nie lubią i czego starają się unikać. Pycha powstaje wtedy, kiedy człowiek, uznając, że osiągnął sukces w odniesieniu do swoich norm, zasad i celów, koncentruje się na całości Ja. Osoba doświadczając tej emocji uważa, ze sukces odnosi całe Ja. Jest emocją, która może się kojarzyć z narcyzmem. Jest jednak emocją trudną do podtrzymania, ponieważ nie ma określonych działań, które by ją wywoływały. Takie emocje uzależniają, a w związku z tym ludzie skłonni do odczuwania pychy czerpią z niej wiele zadowolenia.
Z emocją pychy wiążą się zatem 3 problemy:
(1) Jest emocją nietrwałą, ale uzależniającą
(2) Nie wiąże się z żadnym określonym działaniem
(3) Zakłóca relacje międzyludzkie.
Duma – wynika z korzystnej oceny określonych działań. Doświadczeniem fenomenologicznym jest w tym wypadku radość spowodowana udanymi działaniami, myślami, uczuciami. Tutaj skupienie uwagi jest określone i dotyczy konkretnego zachowania. Zarówno w przypadku dumy, jak i poczucia winy Ja pozostaje oddzielone od przedmiotu. W przeciwieństwie do wstydu i pychy, w którym podmiot zlewa się z przedmiotem, w dumie organizm koncentruje się na działaniach podmiotu – jest pochłonięty określonym zachowaniem, z którego czerpie dumę.
Zażenowanie - według niektórych wstyd i zażenowanie są emocjami pokrewnymi. Najbardziej zauważalną różnicą między zażenowaniem a wstydem jest poziom intensywności. Wstyd wydaje się intensywny i destrukcyjny, natomiast zażenowanie jest wyraźnie mniej intensywne i nie zakłóca toku myślenia i mowy tak jak wstyd. Jeśli chodzi o pozycję ciała, to osoby zażenowane nie przyjmują pozycji kogoś, kto pragnie się ukryć, zniknąć lub umrzeć. Ich ciała odzwierciedlają ambiwalencje zbliżania się i unikania. Powtarzające się spoglądania i odwracanie wzroku oraz towarzyszące temu uśmiechanie się wskazują na zażenowanie. Pod względem fenomenologicznym zażenowanie trudno jest odróżnić od wstydu niż od poczucia winy. Ludzie często mówią, że „zażenowanie to mniej intensywne odczuwanie wstydu”. Istnieją dwa rodzaje zachowań wiążących się z zażenowaniem:
(1) Zażenowanie związane z ekspozycją – gdy stajemy się obiektem uwagi innych. To uczucie nie ma związku z negatywną oceną, z którą łączy się wstyd. Najlepszym przykładem takiego zażenowania jest sytuacja, kiedy wysłuchujemy komplementy na swój temat.
(2) Zażenowanie jako mniej intensywny wstyd – wiąże
się z negatywną samooceną.
